IX – Leda en de zwaan
Bij een van zijn vele promiscue ondernemingen had Zeus (of Jupiter) het gemunt op Leda, de gemalin van de Spartaanse koning Tyndareus. Om zijn doel te bereiken herschiep de oppergod zichzelf in een zwaan en dwong de vrouw vervolgens tot copulatie. Deze bestiale daad leidde ertoe dat zij op een gegeven moment eieren legde waaruit na bebroeding drie kinderen te voorschijn kwamen, te weten Helena van Troje en de broers Castor en Pollux. Tegelijkertijd arriveerde er een vierde boreling per ei, Clytaemnestra, als gevolg van Leda’s gemeenschap met haar eigen man in dezelfde nacht waarin zij door de verzwaande Zeus werd bevrucht. Over dit mirakel van ovulisme is reeds in de oudheid door verschillende auteurs op verschillende manieren gefabuleerd, zoals dat ook over andere mythologische voorvallen gebeurde.1
‘Leda en de zwaan’ behoort tot de thema’s die door de eeuwen heen talloze malen in beeld zijn gebracht, in allerlei gradaties van erotiek, seksualiteit en pornografie.2 De populariteit ervan zal geen nadere toelichting behoeven. Vrijwel de meeste kunstenaars beperkten zich tot een op zichzelf staande voorstelling, al of niet voorzien van eieren (afb. 75). Vos daarentegen tekende de beide figuren op één blad in zestien standen, een aantal dat niet toevallig lijkt als we denken aan de beruchte serie I modi, eveneens zestien uitbeeldingen van de coitus, omstreeks 1524 gegraveerd door Marcantonio Raimondi naar tekeningen van Giulio Romano, maar dan met gewone mensen in plaats van mythologische figuren (afb. 76).3 De door Vos gehanteerde losse stijl en de uitgewogen compositie laten zich ook redelijkerwijs verbinden met bepaalde tekeningen uit de Italiaanse Renaissance.4
Bijna veertig jaar later, toen hij een groot aantal gedaantewisselingen uit Ovidius in beeld bracht, zou hij op het thema terugkomen. Ditmaal zien we expliciet hoe Jupiter verandert in een zwaan en neerstrijkt op de argeloze Leda om haar vervolgens more canino te nemen. EdeJ
.
75
Cesare da Sesto
Leda en de zwaan
Wilton House (landgoed, Salisbury), particuliere collectie Earl of Pembroke
76
Peter Vos (1935-2010)
Leda en de zwaan, 1963
Private collection
77a
Peter Vos (1935-2010)
Metamorfose van Zeus tot zwaan, januari 2003
Private collection
77b
Peter Vos (1935-2010)
Liefdesspel met Leda, januari 2003
Private collection
Notes
1 Ovidius /d’Hane-Scheltema, VI, 109. Opmerkelijk genoeg wijdt Ovidius, in een opsomming van verschillende personages, niet meer dan zeven woorden aan Leda: ‘ … et fecit olorinis Ledam recubare sub alis’ (en Leda zie je liggen tussen zwanenvleugels). Voor andere bronnen: Graves I, pp. 206-208; en Der Kleine Pauly, Band 3, kol. 531-532.
2 Phyllis Pray Bober en Ruth Rubinstein, Renaissance artists & antique sculpture. A handbook of sources, Londen 1987, pp. 52-54; Romano Nanni en Maria Chiara Monaco, Leda: storia di un mito dalle origini a Leonardo, Florence 2007.
3 Van deze serie bestaan alleen nog maar latere kopiën. Zie I modi. The sixteen pleasures: an erotic album of the Italian renaissance, edited, translated from the Italian and with a commentary by Lynne Lawner, Evanston, Ill. 1988.
4 Vgl. bijvoorbeeld Paolo Veronese, De kroning van Maria, Christ Church, Oxford, afgebeeld in Terisio Pignatti, Italian drawings in Oxford, Oxford 1977, nr. 45.